विपी बाबु र मेलमिलाप

नारायण खड्का
पुस १४ काठमाडौं
आज महामानव विश्वेश्वर प्रसाद कोइरालालाई सम्झने दिन अर्थात पुस १६ गते । यस दिनलाई मेलमिलाप दिवसको रुपमा मनाउने प्रचलन अनुरुप देश भर विविध कार्यक्रमका साथ ३६औा मेलमिलाप दिवस मनाउदै छ । जहां वि.पी.को मेलमिलापको विचार र राजनैतिक इतिहासलाई सम्झने र बिपीको अनवरत अनुसरण गर्ने प्रतिज्ञा व्यक्त गरिन्छन् । आजकै दिन ‘राष्ट्रिय मेलमिलापको निति’ लिएर आफ्ना विरुद्ध लगाइएका ७ वटा संगिन मुद्दाहरुलाई र फांसिको  वास्ता नगरि दक्षिण एसियामा उत्पन्न असहज परिस्थितिले राष्ट्रियता माथि खतरा परेको तत्कालिन कठिन परिस्थितिको बस्तुनिष्ठ र बैज्ञानिक बिस्लेशन गरी ८ वर्ष लामो प्रवास पछि बिपी नेपाल फर्कनु भएको थियो ।
विश्वेश्वर प्र. कोइराला परिवर्तनका संवाहक मात्रै होईन स्वयम एउटा विचार पनि हो । उहांकै दुरदुर्सी निणर्य र कुसल नेतृत्वका कारण २००७ सालमा जहानिया राणा शासन ढलेको थियो ।  वि.सं. १९७१ साल भाद्र २४ गते जन्मनु भएका कोइरालाको जीवनमा पिता कृष्ण प्रसाद कोइराला राणा विरोधी गतिविधीमा संलग्न भएकोले राजदोह्रोको अभियोगलाई  सर्वस्व हरण सहित देश निकाला गरिएको थियो । पिता देशनिकाला गरिएपछि बिपीपनि पिताका साथ भारत जानुभयो र त्यहिले देखि नै  बिपीका संघर्षका गाथाहरु शुरु भएका थिए । सम्पन्न परिवारमा जन्मीएका बिपीले चाहेको भए आजीबन यस र आरामको जीवन यापन गर्न सक्नुहुन्थ्यो । तर उहां संकुचित र ब्यक्तिगत स्वार्थ भन्दा पनि  देश र जनतालाई दासताबाट मुक्त गराऔ भन्ने भावना बोकेर पिताजी संगै सर्वस्व गुमाउदै दु:खी जीवन जीउन तयार हुनुबाट वि.पीको महानता छर्लङग हुन्छ ।  कोइरालाको जीवनमा राजनितिका प्रति सकारात्मक सोच पलाउनुका यस्तै कारणहरु थिए । यसका साथसाथै स्कुले जिवनबाट नै भारतको आन्दोलनमा सहभागी हुादै १०/११ वर्षको उमेरमा स्वतन्त्रता संगा्रम अन्र्तगत अंग्रेजी शिक्षा बहिष्कार गरेर आफुलाई मोर्चामा समाहित गर्दै जेल जाने पहिलो नेपाली विद्यार्थी वि.पि हुनुले उहांमा परिवर्तन र क्रान्तिको चाहाना कति थियो भनेर बुझन सहज हुन्छ । भारतमै रहादा पटक पटक जेल नेल र संघर्षमा समय विताउनु भएका वि.पि लाई नेपालमा राणा शासन कसरी हटाउने भन्ने विषयले पिरोल्दै जानु स्वभाविक नै थियो । यसका निम्ति त्यतैबाट पृष्ठभुमि तयार गर्दै जानु भयो भने प्रवासमा रहेका नेपाली विद्यार्थी र अन्य नेपाली समुदायलाई समेटी विभिन्न समयको विविध अवस्था पार गर्दै २००३ सालमा स्थापित नेपाली राष्ट्रिय कााग्रेस र २००५ सालमा स्थापित नेपाल प्रजातन्त्र कााग्रेस समेतलाई जोडेर अन्तत २००६ साल चैत्र २७ गते नेपाली कांग्रेसको स्थापना गरी त्यसैको नेतृत्वमा भएको सशस्त्र तथा निशस्त्र संघर्षले २००७ साल फाल्गुण ७ गते प्रजातन्त्र स्थापना गराएको थियो । जसको श्रेय बिपीलाई नै जान्छ ।

प्राजातान्त्रिक समाजबादको सिद्धान्तलाई प्रतिपादन गर्दै त्यसैको माध्यमबाट समृद्धशाली नेपालको निर्माण गर्न सबै नेपालीको व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, हक, अधिकारको संरक्षण गर्ने र वाक स्वतन्त्रताको रक्षा गर्दै प्रजातान्त्रिक शासन व्यवस्थाको प्रादुर्भाब गराउनु पर्छ भन्ने कुरामा प्रतिवद्ध वि.पि. कोइराला यी मान्यताका पथ प्रदर्शक हुनुहुन्छ । विश्वमा कम्युनिष्टहरुको वर्चस्व मौलाउादै गएको र त्यसको विचार र व्यवहारले आजित भैरहेको अवस्थामा वि.पी कोइरालाले प्रतिपादन गर्नु भएको मध्यमार्गी विचारले वास्तवमै विश्व भरिनै अग्रस्थान प्राप्त गर्न सफल भयो । एकतन्त्रीय शासन व्यवस्थाको पक्षधर, जनतालाई दास बनाउादै हक, अधिकारलाई कुण्ठित गराउने कम्युनिष्टहरुको अगाडी विशेषत:  जनतालाई नै सर्वशक्तिमान बनाउने र व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको वकालत गर्ने वि.पी विचार आजसम्म पनि प्रजातन्त्रवादीहरुको निम्ती आदर्श बनिरहेको छ ।
वि.पि कोइरालाको जीवन संघर्ष नै संघर्षले भरिएको छ । लामो संघर्ष पश्चात २००७ सालमा प्रजातन्त्र प्राप्त त भयो तर त्यसलाई संस्थागत गर्न कांग्रेसलाई संघर्षकै मोर्चामा यथावत राख्नु पर्‍यो । नेपाली कांग्रसले २००९ सालमा जनकपुरमा सन्पन्न आफ्नो पााचौा महाधिवेशनमै मुद्दाको रुपमा उठाएको र प्रजातन्त्र स्थापना पश्चात राजा त्रिभुवनले घोषणा गरेको भएता पनि संविधान सभाको निर्वाचन सम्पन्न हुन सकेन । लामो वलिदानबिाट प्राप्त प्रजातन्त्रको रक्षा र संघर्षको निम्ति संघर्ष गर्दै गर्दा फलस्वरुप २०१५ सालमा आम निर्वाचन सम्पन्न भयो र वि.पि. कोइरालाको नेतृत्वमा प्रथम जननिर्वाचित नेपाली कांग्रेसको एक मना सरकार गठन भयो । सरकारले जनहितमा काम गर्दा गर्दै प्रजातान्त्रिक व्यवस्थाले जनतालाई बलियो, शिक्षित र सुसुचित बनाइ निरकुंश शासकहरुको दिन समाप्त हुने भयबाट त्रसित भई तत्कालीन राजा महेन्द्र द्धारा २०१६ साल पौष १ गते जनताको सरकारलाई अपदस्त गरि निरकुाश पञ्चायति व्यवस्था लागु गराए र वि.पि. लगाएत सबै नेताहरुलाई जेल चलान गरे । यस पश्चात वि.पी कोइरालाको जीवन जेल, प्रवास र देश भित्रै संघर्ष सागै अत्यन्त कठिन परिस्थितिमा वित्यो तर पनि देश, जनता र कांग्रेस पार्टी सदैव उहााको सर्वोपरी रह्यो ।
देश भित्र निरंकुशता र प्रजातन्त्र विरोधीको हावी थियो । कांग्रेसहरुलाई एउटा सानो पर्चा राख्ने सम्म छुट थिएन । प्रजातन्त्र र कांग्रसको उच्चारण सुने मात्र नेल ठोकिन्थ्यो भने कम्युनिष्टहरुलाई राज्यले नै संरक्षण गर्दै कांग्रेस विरुद्ध जासुसी गर्न लगाउाथ्यो । देश भित्रका शक्तिहरुसमेत आफ्नो विरुद्धमा रही राज्यले ७/७ वटा मुद्दा लगाएको र फाासीमा समेत चढाउन सक्ने अवस्था हुादा समेत कुनै पर्वाह नगरी राष्ट्र र राष्ट्रियता खतरामा परेको महशुस गर्दै “राष्ट्रियता रहयो भने मात्र हामी रहने हो र राष्ट्रियताको जगेर्ना गर्न सबै एक जुट भएर लाग्नुपर्दछ” भन्ने माहान भावना युक्त ‘राष्ट्रिय मेलमिलापको निति’ लिएर नेपाल आउादा २०३३ साल पौष १६ गते विमानस्थल बाटै पक्राउ गरी जेल हालिनुले वि.पी को महानतालाई छर्लङ्ग पारेको छ । जसले प्रजातन्त्रवादी र कम्युनिष्ट बिचको राष्ट्रियता, सम्बन्धी दृष्ट्रिकोण प्रस्ट भएको छ । राष्ट्र नरहे सम्म न राजा रहन्छ न कमिनिष्ट रहन्छ भन्ने धारणा सहित राष्ट्रिय एकता र मेलमिलापको आवहान सहित आफ्नो जीन्दगीलाई समेत धरापमा राखेर उहाा नेपाल फर्कनुभयो । तर वि.पि. ले मेलमिलापको माध्यमबाट राष्ट्रियता बलियो बनाउनु पर्छ भन्दै गर्दा उहााको महान आशयलाई कम्युनिष्टहरुले बुझ्न सकेनन् वा बुझ्न चाहेनन् । अन्धराष्ट्रवादको नारा दिएर उनिहरुले वि.पि.लाई राजासाग घााटी जोडेको आरोप लगाई रहे । राष्ट्रियता विनाको लोकतन्त्र बलियो हुन नसक्नेमा उहाा दृढ हुनुहुन्थ्यो । लोकतन्त्र र राष्ट्रियता विच अन्योन्याश्रीत सम्बन्ध रहन्छ । र त्यहि राष्ट्रियता र लोकतन्त्र विचको अन्तरसम्बन्ध नै मेलमिलापको आधार हुनु पर्छ भन्ने वि.पि. को विचार थियो । आज पनि वि.पि.ले ३३ सालमा लिनु भएको मेलमिलापको नितिको सान्र्दभिकता झनै बढेर गएको छ । जनताको पटक पटको बलिदानबाट प्राप्त लोकतन्त्र संकटमा पर्नु र कम्युनिष्टहरुले जनवादको चर्को नारा लगाइरहादा राष्ट्र र राष्ट्रियता कमजोर बन्दै गइरहेको छ । राष्ट्रवादका नाममा हिजोका पञ्चे र मण्डलेहरुलाई मुलुकका ठूला पार्टी भनौदाहरुले सुन पानी छर्किएर क्रान्तिकारीताको लेपन गर्दै जादा लोकतन्त्र धर्मराउादै गएको छ । यस्तो अवस्थामासबै मिल्नुको विकल्प छैन । सबै मिल्न सक्दा मात्रै लोकतान्त्रीक संविधान निमार्ण र हामीले पटक–पटक प्रतिवद्धता गरेको सम्वृद्ध नयाा नेपाल सम्भब छ । यसको अचुक सुत्र भनेकै राष्ट्रिय मेलमिलाप बाहेक अरु हुन सक्दैन ।
यसरी एउटा युगकै शिखर पुरुष वि.पि कोइरालाको संघर्षमय गाथा वि.सं. २०३९ साल श्रावण ६ गते कुनै विश्राम नगरी अन्त्य भयो । वि.पि कोइरालाको समय धेरै पहिलेको थियो तत्कालिन समय अहिले समय भन्दै निकै भिन्दै थियो । दशमा दलहरु खोल्न नपाईने र राजनीतिक जमघट गर्न पाईदैन थियो । त्यसैले बिपीका कतिपय बिचारहरु अहिलेको परिवेशमा केहि फिक्का लाग्नु स्वाभाविक हो तर जे भएपनि उहांले दक्षिण एसिएमा भैरहेको राजनीतिक उतारचढाब र त्यसको सहि विस्लेन गरि राष्ट्र जोगाउन निर्वाह गरेको भूमिका अविस्मरणीय छ । त्यसैले उहाा नव नेपालको प्रणेता हुनुहुन्थ्यो । आज अन्य पार्टीहरुले उठान गर्ने धेरै विषय त्यसबेला नै उहााका मुख्य विषय वस्तु थिए जसलाई आजका तथाकथित क्रान्तिकारीहरुले मुद्दा बनाएका छन् । देबब्रत परियारलाई पार्टीको महामन्त्री बनाएर समावेशी प्रणालीलाई २००७ साल ताका नै पार्टीको एजेण्डा बनाउने वि.पि कोइरालाले हिमाल, पहाड र तराईलाई राम्रो समायोजन गर्नु भएको थियो । त्यस्तै बाहुनको छोरा भएर पनि जनै निकाल्ने र सहभोजको आयोजना गर्ने सम्मको हिकमत उहांले देखाउनु भएको थियो । यतिमात्रै होईन उहांको घरपरिवार समेत सबै वर्ग र जातजातीका लागि खुल्ला थियो । त्यसैले बिपी एक बास्तबिक राजनेता हुनुहुन्थ्यो । जसले समाजका कुरिती र कुसंस्कार अन्त्यको लागि व्यबहारिक रुपमै समेत उतार्न सफल हुनुभयो ।
सबै नेपालीको जिवनस्तर माथि नउठेसम्म नेपाल सम्बृद हुादैन भन्ने दृष्टिकोणका साथ क्रान्तिकारी भुमिसुधारलाई कार्यान्वयनमा ल्याई योजना निर्माण गर्दा ठुला र राजा–महाराजालाई होइन निमुखा, गरीब नेपालीलाई हेरेर बनाउनु पर्छ भन्ने वि.पि विचार आज कांग्रेस भन्दा अन्यले समातेको भान हुदैछ । वर्तमान सम्म आइपुग्दा आम कार्यकर्ताहरुमा कांग्रसले वि.पि. को आदर्श र आजको नेपालमा समेत अत्यन्त सान्र्दभीक रहेको प्रजातान्त्रिक समाजबाद लाई भुलेको हो की भन्ने भानले निरास बनाएको छ । वि.पी कोइरालाका विचारलाई मुल मर्म मान्नु पर्नेमा जन्म जयन्ती, मेलमिलाप दिवस र स्मृति दिवसको दिन मात्र सम्झने गरेको गुनासो व्याप्त भएको छ ।
अवसरबाट बञ्चीत र अवसरबाट लाभान्वीत विच द्धन्द चर्केको वर्तमान कांग्रेसमा फुट, गठबन्धन, गुट, उपगुट हावी हुदै गएको र भावनातमक सम्बन्ध विग्रदै गएको आभाष भएको छ । वि.पि लाई सम्झेर गरिने कार्यक्रमा समेत विभाजित मानसिकता देखिनु, एकाथरि सहभागी बन्ने र अर्का थरिले बहिष्कार गर्ने अवस्था बन्नु सबैका निम्ति दुर्भाग्य हो । संघर्षको लामो आयाम बोकेको पार्टीमा सामुहिक विकास भन्दा व्यक्ति विकासको नियती हावी हुदैछ । यसर्थ वि.पी. लाई सम्झेर १ हप्ता भर ठुला र लामा कार्यक्रम र भाषण गर्दै गर्दा यी विषयबाट कांग्रेसलाई सुधार्ने प्रण हाम्रा निम्ति प्रधान विषय हुन् । आफ्नो विचारबाट अरुलाई पराजीत गर्न सक्ने युवा पुस्तालाई आज हामीले आकर्षण गराउन सकेका छैनौा । हामीमा समय सापेक्ष सोच, परिवर्तनको निम्ति अठोट र संकल्प जरुरी भएको छ । यसले नै हामीलाई गन्तब्यमा पुर्‍याउने छ । तसर्थ आज फेरि सदैव सान्दर्भिक रहने वि.पी विचारलाई अनुसरण र चिन्तन गर्दे राष्ट्र, राष्ट्रियता र लोकतन्त्रको सम्वर्धनको प्रतिज्ञा गर्नु परेको छ । महामानव कोइरालाले मेलमिलापको निति लिएर ३४ वर्ष अगाडी नेपाल फर्कनु भएको दिन ३६ औा मेलमिलापबाट पुन: यसलाई सुरु गर्न जरुरी छ । त्यसो गर्न सक्दा मात्रै मुलुकमा अहिले देखिएका बिमेल देशको राजनितिमा देखिएको विभाजन र त्यसको परिणाम स्वरुप आज सम्म प्राप्त उपलब्धीको रक्षा हुन सक्छ । ३६ औा मेलमिलाप दिवसकै शिलशिलामा मेची देखि महाकाली पारी सम्म हामीले भुलेका र विर्सेका वाटोमा समयको गतिलाई पहिचान गरी हिड्न सकौ र त्यो अजय शक्ति कांग्रेसमा प्राप्त हुन सकोस, अनी मात्र वि.पी विचार लाई आज पनि सान्र्दभिक रुपमा प्रयोग गर्न नेपाली कांग्रेस सक्षम हुनेछ । यसो हुन सक्यो भने न समयको गतिले कांग्रेसलाई पछाडी पार्न सक्नेछ न त अन्य दहलाई अगाडी नै । त्यसपछि बल्ल जसरी प्रजातन्त्र स्थापना, पुनस्थापना, लोकतन्त्र स्थापना र संविधान सभा निर्वाचन सम्पन्न गर्न निर्विकल्प नेपाली कांग्रेसको आवश्यकता भएको थियो त्यसैगरी भोलिको नव नेपाल र नयाा संविधान निमार्णका निम्ति मात्र होइन सदाका निम्ति नेपाली कांग्रेस अपरिहार्य बन्नेछ । यसर्थ यो सान्र्दभिकतालाई हामीले अंगाल्नै पर्दछ ।